(Analizë mbi një roman të ngjarjeve dhe karaktereve)
Nga Emin AZEMI
Romani“Bijtë e dheut” i autorit amerikan, Llukas Dajns është jehohë e një realiteti që përthehet në pejsazhin e vrazhdë të historisë qindvjeçare ballkanike. Si eksplorues i mirë i natyrës së njerëzve dhe ngjyrave të dheut të këtushëm, autori nuk është mjaftuar vetëm me nivelin informacionit ditor mbi realitetin social e etnospikologjik, që e kishte marrë gjatë qëndrimit disavjeçar në Pollog, por ka insistuar që të shkojë përtej perdeve të mbyllura të kohëve, duke mbindërtuar informacionin e tij me sfondin e ngjarjeve të ndodhura në fillim të shekullit 20, konkretisht në vitet 1908 – 1909.
Metodologjia e shkrimit të këtij romani, ka ndjekur dy linja paralele kërkimi: njëra që shpinte nëpër dokumente, arkiva e botime të ndryshme me karakter historik e dokumentar dhe tjetra duke përshkuar me prerje gati kirurgjikale subtilitetin e natyrës së brendshme njerëzore, e cila herë na paraqitet tepër e mjegullt e dinake (anglezi Mec Gregori, serbi Petar, bullgari Dashkov, grekja Eleni ) e herë melankolike dhe e trishtuar nga meditimi për njerëzit e shtëpisë në vendlindje, atje në Shipkovicë ( shqiptari Jon Ahmetaj).
‘Ndërsa isha ulur vetëm në Manastir, mendimet e mia të këndshme ishin shoqërues i mirëpritur …. imazhet e fshatit tim malor Shipkovicës, endeshin nëpër mendjen time…’, thoshte Jon Ahmetaj. Ai nga MekGregori i kishte mësuar rrënjët e politikës globale dhe artin vetëmbrojtjes.
Bashkëveprues i kësaj vorbulle karakteresh e tiparesh njerëzore, është edhe grupi i ideologëve maqedonas, Goce Dellçev dhe Jane Sandanski, të cilët herë ndodheshin në pozita rivale, e herë bashkëpunuese, ashtu siç ishte edhe lëvizja politike e revolucionare maqedonase, e identifikuar përmes VMRO-së, e ndarë në dy fraksione : OB – Organizata e Brendshme, krahu i majt liberal i VMROsë , dhe KSR – Komiteti Suprem Revolucionar, një fraksion ultrakonservator i krahut të djathtë, me proviniencë probullgare. OB e Goce Dellçevit kërkonte çlirimin Maqedonisë me qëllim të themelimit të shtetit të pavarur… Ndërkaq KSR kërkonte një zgjidhje bullgare për çështjen maqedonase.
Autori ka portretizuar këto karaktere duke skeduar në brendinë e tyre prirjet që lidheshin me vokacionin politik e ushtarak. Goce Dellçevi mendonte se nëse plaste një kryengritje, ashtu siç e dëshironin disa skenaristë dashakëqinjë të kauzës antimaqedonase, atëherë VMRO do të shkatërrohej dhe Maqedonia do të barbarizohej nga turqit.
Pasi t‘i ketë lexuar me dhjetëra libra mbi historinë e kësaj pjese të Ballkanit shkëmbor, Llukas Dajns i është dashur t’i mbyll sytë për një çast dhe të fiksojë larg në horizont pluhurin e një karvani që po linte prapa shijen e hidhur të një skene tragjike e komplotiste që po ngrihej mbi truallin e asaj që sot quhet Maqedoni, për të cilën ishin sajuar e ideuar shumë plane copëtimi e përçarjeje nga ana e fqinjëve grabitqarë të Ballkanit, por edhe sponzorizuesve më të largët që vinin nga Perendimi dhe Lindja të cilët historia i njeh si Aleancë Ballkanike Serbo-Greko- Bullgare. Jemi në kohën kur Perandoria Osmane ndodhej në muzgun e fuqisë së saj dominuese në këto vise dhe pretendimet e fqinjëve për ta zënë boshllëkun që linte ikja e saj, nuk kalonte pa dhimbje e pasoja për vendin dhe njerëzit e asaj që dikur quhej Rumeli, kurse një pjesë të saj serbët parapëlqenin ta quanin Srpska Banovina.
Burimet sekrete turke informonin se britanikët po ndihmojnë një kryengritje në lindje të Rumelisë me qëllim të pengimit të hekurudhës gjermane nëpër tokat bullgare/ 63
Romani“Bijtë e dheut” është i ndërtuar mbi një tipologji marrëdhëniesh të brendshme tekstore ku paralelisht zhvillohet edhe fabula kryesore edhe meditimi anësor.
Jon Ahmetaj, një shqiptar nga Shipkovica, që ishte i angazhuar të bëjë punë korrieri në konsullatën britanike në Manastir, në vitin 1908, është rrëfimtari i heshtur i cili në të shumtën rasteve e kryen punën e autorit dhe kjo metodë në praktikat letrare nuk është e pa njohur, sidomos në struktura narrative ku rrëfimi përmes monologut të brendshëm zhvillon rrjedhën e fabulës në disa degëzime.
E gjithë historia e këtij romani shikohet përmes syve të Jon Ahmetit. Ai përpos që, thënë figurativisht, është një arkë e mbyllur që lëviz mbi shpinën e kërrusur të një kohe të mbarsur me shtërgata, që pritet të shkarkohen mbi kokat pafajshme të ballkanasve, por edhe të banorëve të Shipkovicës dhe gjithë Malësisë së Sharrit, është edhe dëshmitar okular i shumë bisedave, ngjarjeve por edhe një hallkë në të cilën autori lidhë kontrastet etnike e fetare të Maqedonisë së fillimshekulit 20.
Vëzhgimi socioantropologjik i autorit ka arritur të nxjerr në pah shkathtësinë e tij për të operuar mirë me referenca historike dhe përvoja personale, duke e ravijëzuar këtë vëzhgim në portretin e Jon Ahmetit, por edhe në shumë karaktere të tjera, që paraqiten ose si galeria nëntokësore e ngjarjeve subvrerzive , siç janë MekGregori, ndihmëskonsulli britanik në Manastir, grekët Dragoumisi, Karavangelisi, eksponentë të megalodesë greke, pastaj konsulli bullgar në Edrene, Dashkov, konsulli serb Petar, ose si protagonistë realë të historisë siç ishin Goce Dellçevi, Jane Jandanski e ndonjë tjetër.
‘Unë isha një shqiptar mysliman që punonte në konsullatën britanike në territor turk, në një territor të mbushur me sllavë dhe grekë të krishterë (16)
‘Ky vorbull turbullues identitetesh, kufijsh dhe politikash mund të ishte i mundur vetëm në Maqedoni, vendin e lindjes sime.”
Shkrimtari i madh Tolstoji thoshte se më e qenësishmja e një vepre letrare është fokusi në të cilin të gjitha rrezet bashkohen, ose shpërndahen. Sipas Tolstojit vepra e mirë letrare dallohet me atë që përmbajtja kryesore e saj në gjithë plotninë e saj mund të shprehet kryesisht përmes vet asaj.
Në romanin “Bijtë e dheut”, shkrimtari Lukas Dajns herë herë sikur është i tepërt në vorbullën e rrëfimit, dhe vetëpërajshtimi i tij nga ky algoritëm narrativ e bën atë edhe më mjeshtëror në transferimin e kompetencës autoriale tek disa personazhe, siç është bie fjala Jon Ahmeti. Ky i fundit madje bëhet pjesë dhe dëshmitarë i shumë zhvillimeve, por edhe një ëndërrimtar melankolik i cili gjatë gjithë kohës e projekton në imagjinatën e tij vendndlindjen e tij tij Shipkovicën, bukuritë përrallore të Sharrit, djalin e vogël Shekin gruan Fitoren… por edhe e parandjen atë që do të ndodhë më vonë, e që është fundi tragjik i tij dhe i disa njerëzve të afërm të tij. Skena e vrasjeve dhe djegieve që paraqitet në fund të romanit, në fakt është një mirazh asociativ që ishte projektuar qysh më herët në mendjen imagjinatave të Jon Ahmetajt. Ky fund tragjik është refleks i një historie ballkanike e cila prodhon pasoja me efekte domino, pa marrë parasysh se ku nisin vatrat e krizës.
“Nëse një konflikt fillonte në lindje, do të përhapej në mënyrë të pashmangshme në bashkësitë myslimane në perëndim të Maqedonisë. Tetova dhe Shikpovica do të ishin caqet e këtyre çetave krishtere”… (51) Poshtërsia e njeriut do të jetë e vetmja ikonë para së cilës njerëzit e këtij vendi të shkretë do të përkulen (62)
Komplotistë e intrigantë të ndryshëm kishin punuar në mënyrë perfide për ta ndezur konfliktin e parakohshëm në truallin e Maqedonisë para një shekulli, ku viktimë do të ishin jo vetëm disa mijëra jetë njerëzish, por edhe disa mijëra kilometra tokë, që përfunduan në gojët e uritura të grabitçarëve të uritur ballkanikë dhe disa teledirigjuesve diplomatikë të instaluar nëpër konsullatat e atëhershme të Ballkanit.
Kur e mbaron së lexuari romanin ‘Bijtë e dheut’ të imponohet përshtypja sikur shërbimi konsullor i atëhershëm i ngjante një kori korbash mbi qiellin e vrenjtur të Ballkanit, detyra e të cilëve ishte të nxisnin sa më shumë rrebeshe në këto anë. Mbase këtu duhet shikuar edhe gjenezën e mendimit të teoricientit letrar Teodor Adorni, i cili fliste për ‘karakterin misterioz të veprës letrare’, që në rastin konkret na paraqitet si një palimsest historik, të cilin autori e shtrin në një realitet, ku politika dhe diplomacia e atëhershme e Fuqive të Mëdha kryente punë të pista duke përdorur dorëzat e spiunëve dhe komplotistëve.
Procesi kreativ i leximit të këtij romani është mjaft tërheqës, si për nga përmbajtja intriguese e fabulës, po aq edhe për nga stili poetik i pasazheve që përshkruajnë gjendje shpirtërore dhe ambiente të jashtme në natyrë. Kjo mbase ndodhë për shkak se autori me të drejtë ka dashur ta kuptojë rolin e leximit, gjegjësisht lexuesit në dinamikën receptive të veprës, apo siç do të thoshte studiuesi letrar Dimitrij Lihaçov, ‘lexuesi është bashkëpjesmërrës në procesin krativ dhe në idenë letrare të autorit….’. Kjo komponentë e thyerjes së linearitetit rëfimor, përmes transhedencës së tekstit, i jep dinamikës receptive një lehtësim, kurse kalimi nga një linjë rrëfimi në një linjë tjetër bëhet shumë e natyrshme dhe në funksion të idesë bartëse.
Kontrasti karakterologjik dhe emotiv në mes Jon Ahmetat dhe MeK Gregorit e shpërfaq më së miri këtë transhedencë të tekstit…
“Ndërsa unë shihja tufën korbave që do të lëshohej mbi çdo fushëbetejë, ai shihte ruta tregtie tokësore të penguara. Derisa unë shihja vejusha në të zi të kruspullosura mbi mbetjet e jetëve të tyre, ai do të konsideronte politikat Fuqive të Mëdha dhe një racë njerëzish që jetonin rehat në një ishull një botë larg” (75)… thotë J. Ah.
Bota e jashtme dhe e brendshme e Jon Ahmetit, intriga dhe skenare konsujsh, kasnecë spiujsh e korrierë diplomatikë që bartnin porosi të koduar për kurdisje komplotiste ballkanike, janë disa nga tiparet zhanrore që e bëjnë romanin “Bijtë e dheut” të anojë nga proza me elemente të trilerit dhe krimit, sepse, siç del nga romani, ‘Prapa të gjitha grindjeve dhe vrasjeve ishte një strategji e pashpirt e vënë në funksion nga Serbia, Greqia dhe Bullgaria”, kurse ‘Maqedonia ishte një terren kultivimi për rebelë dhe separatistë, oportunist dhe sadist, banditë dhe kriminelë. Sllavët e Maqedonisë janë kashtë tej mase e thatë që lypte xixat më të vogla për t’i vënë zjarrin”
Në sfondin e kësaj historie me plot kontraste e keqkuptime, romani përvijon idenë se letërsia ende është e aftë të ridimensionojë faktografinë historike pa e dëmtuar logjikën racionale të të vërtetave.
Ndonëse në këtë sfond përshkruhet rebelimi i lëvizjeve revolucionare maqedonase, në fakt tregohet një e vërtetë e madhe se kjo lëvizje fatkeqsësht vepronte mbi baza të organizimit fragmentar fraksionesh e grupimesh të majfta e djathta, që sponorizoheshin nga agjentura të huaja, për të pamundësuar ndërtimin e një hekurudhë transnacionale gjermane që duhej të kalonte nëpër Bullgari.
Sikundër mund të shihet, edhe ky roman na meson se prapa çdo kryengritje apo rebelimi, qëndron një interes i maskuar, qoftë ekonomik, qoftë gjeostrategjik, kurse viktimë janë të gjithë ata që armiqësohen në mes veti pa e ditur se armiqësia e tyre është e imponuar nga jashtë. Ashtu siç ndodhi edhe me skenat e fundit të romanit, ku rrugët e Shipkovicës mbulohen nga rrëke gjaku të njerëzve të pafajshëm, kurse Jon Ahmetaj e përfundon me fjalët e pa thëna të shpirtit që po fikej:
“Shikova plumbin duke lëvizur në ajër, drapërin e vdekjes pezull, ngadalë duke gjarpëruar dhe rrotulluar …Errësira dërmuese e vdekjes ishte gjithandej rreth meje… ndieja si largohej jeta ngadalë…’
Kështu mbyllet historia e Jon Ahmetit, por edhe një kronikë e gjatë minitërmetesh gjeopolitike në një cep të Perandorisë Osmane, në rënie, kurse romani“Bijtë e dheut” i autorit amerikan, Llukas Dajns, është testamenti letrar i një sage ballkanike që ujitej me dënesje nënash e vaje fëmijësh. Llogaria e këtyre vuajtjeve është pengu më i madh i faturave të papaguara të atyre që këtë pjesë të Ballkanit e kishin vizatuar në hartat e tyre lakmiçare.
Romani“Bijtë e dheut” është një radar që na mëson të dallojmë errësirat e historisë. Lexuesi i vëmendshëm i një letërsie të tillë mund ta ketë më lehtë të udhëtojë në kohë e hapësira, ku natyra njerëzore munde të jetë më fisnike se ajo që i atribuohet disa karaktereve në roman. Ky mbase është edhe misioni i kësaj vepre.
Shkup, janar 2022
