Romancieri nga Zanzibari është bërë laureati i ri i Nobelit në Letërsi duke u nderuar me Çmimin më të lartë në këtë fushë.
Çmimi Nobel në Letërsi për 2021 i jepet romancierit Abdulrazak Gurnah, i lindur në Zanzibar dhe aktiv në Angli, “për depërtimin e tij të pakompromis dhe të dhembshur në efektet e kolonializmit dhe fatin e refugjatit në gjirin midis kulturave dhe kontinenteve”.
Abdulrazak Gurnah lindi në 1948 dhe u rrit në ishullin Zanzibar në Oqeanin Indian, por mbërriti në Angli si refugjat në fund të viteve 1960. Pas çlirimit paqësor nga sundimi kolonial britanik në dhjetor 1963 Zanzibar kaloi një revolucion i cili, nën regjimin e Presidentit Abeid Karume, çoi në shtypje dhe persekutim të qytetarëve me origjinë arabe; ndodhën masakrat. Gurnah i përkiste grupit etnik të viktimizuar dhe pas mbarimit të shkollës u detyrua të linte familjen e tij dhe të largohej nga vendi, atëherë Republika e sapoformuar e Tanzanisë. Ai ishte tetëmbëdhjetë vjeç. Deri në vitin 1984 nuk ishte e mundur që ai të kthehej në Zanzibar, duke e lejuar atë të shihte babanë e vetëm pak pars vdekjes. Gurnah deri në pensionimin e tij ka qenë Profesor i Letërsive Angleze dhe Postkoloniale në Universitetin e Kent në Canterbury, duke u përqëndruar kryesisht në shkrimtarë të tillë si Ëole Soyinka, Ngëgë ëa Thiong’o dhe Salman Rushdie.
Gurnah ka botuar dhjetë romane dhe një numër tregimesh të shkurtra. Tema e përçarjes së refugjatit shtrihet gjatë gjithë punës së tij. Ai filloi të shkruante si një 21-vjeçar në mërgim anglez, dhe megjithëse suahilishtja ishte gjuha e tij e parë, anglishtja u bë mjeti i tij letrar. Ai ka thënë se në Zanzibar, qasja e tij në letërsi në suahilisht ishte praktikisht zero dhe shkrimet e tij më të hershme nuk mund të llogariteshin rreptësisht si letërsi. Poezia arabe dhe persiane, veçanërisht ‘Netët arabe’, ishin një burim i hershëm dhe domethënës për të, ashtu siç ishin edhe suret e Kuranit. Por tradita në gjuhën angleze, nga Shekspiri tek V. S. Naipaul, do të shënonte veçanërisht punën e tij. Thënë kështu, duhet theksuar se ai ndërpret me vetëdije konvencionin, duke ngritur perspektivën koloniale për të nxjerrë në pah atë të popullatave autoktone. Kështu, romani i tij “Shkretëtira” (2005) për një lidhje dashurie bëhet një kontradiktë e hapur me atë që ai e ka quajtur “romanca perandorake”, ku një hero konvencionalisht evropian kthehet në shtëpi nga arratisjet romantike jashtë vendit, mbi të cilat historia arrin në pashmangshmërinë e saj, tragjike zgjidhjen. Në Gurnah, përralla vazhdon në tokën afrikane dhe kurrë nuk përfundon.
Shkrimi i Gurnah është nga koha e tij në mërgim, por ka të bëjë me marrëdhënien e tij me vendin që kishte lënë, që do të thotë se kujtesa është e një rëndësie jetike për gjenezën e veprës së tij. Romani i tij debutues, “Kujtimi i Nisjes”, nga viti 1987, ka të bëjë me një kryengritje të dështuar dhe na mban në kontinentin Afrikan. Protagonisti i ri i talentuar përpiqet të shkëputet nga dëmtimi shoqëror i bregdetit, duke shpresuar se do të merret nën krahët e një xhaxhai të begatë në Nairobi. Përkundrazi, ai poshtërohet dhe kthehet në familjen e tij të thyer, babai alkoolik dhe i dhunshëm dhe një motër e detyruar të prostituojë.
Gurnah shpesh lejon që narracionet e tij të ndërtuara me kujdes të çojnë në një pasqyrë të fituar me vështirësi. Një shembull i mirë është romani i tretë, “Dottie” (1990), një portret i një gruaje zezake me prejardhje emigrante që rritet në kushte të vështira në Anglinë e viteve 1950, të ngarkuar me racë, dhe për shkak të heshtjes së nënës së saj që nuk ka lidhje me historinë e saj familjare. Në të njëjtën kohë, ajo ndihet pa rrënjë në Angli, vendi ku lindi dhe u rrit. Protagonistja e romanit përpiqet të krijojë hapësirën dhe identitetin e saj përmes librave dhe tregimeve; leximi i jep asaj një shans për të rindërtuar veten. Emrat dhe ndryshimet e emrave luajnë një rol qendror në një roman që tregon dhembshurinë e thellë dhe aftësinë psikologjike të Gurnah, plotësisht pa sentimentalizëm.
Në trajtimin e përvojës së refugjatëve nga Gurnah, fokusi është në identitetin dhe imazhin e vetes, dukshëm jo më pak në “Admirimi i Heshtjes” (1996) dhe “By the Sea” (2001). Në të dy këta romane të personit të parë heshtja paraqitet si strategji e refugjatit për të mbrojtur identitetin e tij nga racizmi dhe paragjykimet, por edhe si një mjet për të shmangur një përplasje midis së shkuarës dhe së tashmes, duke prodhuar zhgënjim dhe vetë-mashtrim katastrofik.
Përkushtimi i Gurnahut ndaj së vërtetës dhe neveria e tij ndaj thjeshtësimit janë goditëse. Kjo mund ta bëjë atë të zymtë dhe pa kompromis, në të njëjtën kohë kur ai ndjek fatet e individëve me dhembshuri të madhe dhe angazhim të paepur. Romanet e tij tërhiqen nga përshkrimet stereotipike dhe na hapin shikimin drejt një Afrike Lindore të larmishme kulturore, të panjohur për shumë në pjesë të tjera të botës. Në universin letrar të Gurnah, gjithçka po ndryshon – kujtimet, emrat, identitetet. Kjo ndoshta sepse projekti i tij nuk mund të arrijë përfundimin në asnjë kuptim përfundimtar. Një eksplorim i pafund i nxitur nga pasioni intelektual është i pranishëm në të gjithë librat e tij, dhe po aq i spikatur tani, në ‘Afterlives’ (2020), si kur filloi të shkruante si një refugjat 21-vjeçar.