NJË KRYEVEPËR E REALIZMIT SHKENCOR

Zija ÇELA: Sa tërheqje në lexim! E ku? Pikërisht në shkencë, ku njeriu mund të thyejë kokën, nëse nuk është lexues i fushës.

Zoti Mandala, Matteo i dashtun, gjatë jetës sime kam pasur në dorë ca libra të këtij lloji, ndonjëri i paharrueshëm. Por me gjasë asnjëherë një të tillë, ku një konflikt madhor të jetë kaq intrigues nga kreu deri në fund, kaq thellësisht studimor, kaq thellësisht letrar dhe, njëherësh, me kaq volum plot bereqet. E kështu, për befasimin tim, më vjen si “romani” më i bukur i REALIZMIT SHKENCOR.

E kam lexuar ngadalë, për të shijuar më mirë paradoksin e madh. Por edhe duke bluar me vete herë-herë një pyetje enigmë. Si shpjegohet vallë që një shkrimtar i trillit, i cili i iken realitetit të drejtëpërdrejtë për të krijuar të vërtetën fiksionale, lexon me etje një shkencëtar, që falsifikimin e fiksionit e përjashton ngulmueshëm nga hudhitë e reales historike?!.. Një “përplasje” e skajshme antagoniste që, megjithatë, çuditërisht kthehej në harmoni. E ndieja, e ndieja si prodhohej pak nga pak mrekullishëm ky pajtim i ndërgjegjeve krijuese.

Matteo, ti sikur po më falisje me gjithë ato bukuri, ato dije që nuk shternin, ato episode të ndërlidhura e të ndërkallura që pasonin njëri-tjetrin, gjithë ato personazhe komplekse përgjatë rrëfimit hulumtues, gjithë ai informacion historik e kulturor, ato referenca të ndershme pa asnjë kusht dhe, mbi të gjitha, forca bindëse e argumentit, ajo energji e analizës së pamëshirshme (mizore!) që e ndante me aq precizion historiografinë e faktit nga ajo e sajimit, mitit e eposit, po ashtu siç veçonte fillesat burimore nga përdorimi ideologjik.

Dhe sa solid në strukturë! (Vite më parë, në një nga romanet e mia jam përpjekur afërsisht për të njëjtin kompozicion, a thua se ende pa u njohur, Zoti e dinte se ndonjë ditë do të na bënte bashkë.) E kam si para syve përfytyrimin që më jep libri yt. Ai ka një strukturë si katedrale gotike, jo ftohtësinë, por madhështinë e saj dhe gjithë sa gjej brenda mua sikur më magjeps. Ka të drejtë Aurel Plasari kur, me sigurinë e sprovuar të botës së tij albanologjike, e cilëson si libër të pagoditshëm ndaj çdo sulmi.

E pra, sipas meje, ti ke shkruar një model të historiografisë shkencore, Matteo. Nisur nga e shkuara, na ke dhënë një kryevepër referuese për sot e për të ardhmen.

Dhe, tani, të kërkoj ndjesë për termin “roman”. Por një romancier e sheh subjektivisht si kryeterm edhe në shkencë, kur përveç kritereve të saj të rrepta, gjen tek ajo gjithashtu bukurinë e epërme estetike.

Matteo MANDALA: Zija i dashur, s’ke përse të më kërkosh ndjesë. Ti si romancier që je, e nuhate më mirë se studiuesit e historisë thelbin e çështjes së librit tim: historiografia dhe letërsia – romani, pra – janë dy faqet e së njëjtës monedhë të ligjërimit njerëzor. Kur “flasim” për të kaluarën, këto dy forma ligjërimesh përputhen plotësisht. Na e mësuan mendimtarët e mëdhenj (Hegel e Croce, p.sh.) dhe romancierët më të mirë (nuk t’i përmend, se ti i njeh më mirë se unë duke qenë vetë një nga ata Mjeshtra të penës dhe të mendjes). Mua, si nxënësi yt […], më takon vetëm të gëzohem për fjalët e tua plot dashuri e miqësi që i drejtove librit tim.

Ai libër më solli shumë nderime këtu në Itali, por vlerësimi yt ia kaloi të gjithave. Shumë faleminderit, i dashur Mjeshtër dhe Urimet tona më të mira për vitin 2021.