Nga Sulejman Tomcini,
Ish ambasador i Shqipërisë në Egjipt dhe vendet Arabe
Në atë kohë unë kisha rreth një vit që ushtroja detyrën e ambasadorit të Shqipërisë në Republikën Arabe të Egjiptit dhe mbuloja si jorezident edhe disa vende të tjera arabe si Libanin, Sirinë etj. Në vitin 1978, m’u ngarkua detyra e tërheqjes së eshtrave të patriotit të madh të Rilindjes, Vaso Pashës, vdekur në Liban në vitin 1892 dhe varrosur në “Varrezën e Pashallarëve”, në lagjen Hazimie të Bejrut. Ai qe emëruar guvernator i Malit të Libanit, zonë e banuar nga popullsi katolike maronite në vitin 1883, i cili, në bazë të një marrëveshjeje, të garantuar nga shtetet e mëdha të kohës, gëzonte një status special dhe, në këtë kuadër, edhe qeverisjen nga një guvernator katolik, shtetas i Turqisë.
Të nesërmen e mbërritjes në Bejrut mora kontakt me protokollin e Ministrisë së Jashtme. Kredencialet u paraqitën në sarajet e Baabadas, që thuhet se qenë ngritur nga Vaso Pasha.
Në vizitën që i bëra Ministrit të Punëve të Jashtme, Fuat Butrus, i ngrita edhe problemin e tërheqjes së eshtrave të Vaso Pashës. Ai shprehu gatishmërinë e qeverisë së tij për të ndihmuar në këtë drejtim.
Në përmbushjen e këtij mision një ndihmë të çmuar më dha miku i vendit tonë, zoti Melhem Mobarak, një qytetar libanez i apasionuar pas Shqipërisë dhe historisë së saj, me lidhje të gjëra në vendlindjen e tij dhe sidomos me Ministrinë e Jashtme të Libanit, të cilën gjatë viteve 1951-1952 e pati drejtuar i ati i tij.
Me Melhemin isha njohur gjatë një vizite në ambasadën tonë në Kajro, në janar të vitit 1978. Me këtë rast biseduam edhe për mundësinë e tërheqjes së eshtrave të Vaso Pashës. Më tha se ky problem ishte trajtuar nga ambasada shqiptare në Kajro që në vitin 1967, por, për disa ngatërresa proceduriale, nuk ishte realizuar dot. Po ashtu më tha se në Ministrinë e Jashtme të Libanit, kishte konstatuar nje gadishmeri te plotë pë ndihmë në këtë drejtim. Në Ministri punonte edhe vëllai i tij Saimiri, që me vonë u bë ambasador i shtetit të tij në disa vende perëndimore. Edhe Saimiri e kishte ndjekur problemin, duke krijuar opinion pozitiv në dikaster. Me një fjale, kur unë shkova në Bejrut, në sajë të përpjekjeve të z. Melhim, problemi ishte gati i zgjidhur dhe mua më mbetej vetëm trajtimi i tij nga ana diplomatike e zyrtare.
Meqë detyra ime ishte marrja e eshtrave të Vaso Pashës, përveç kontakteve në Ministrinë e Punëve të Jashtme, zhvillova takime edhe me organet lokale të zonës, ku shtrihesh varreza e Hazimies. Më thanë se, bashkë me Vaso Pashën, ishin varrosur edhe e shoqja dhe e bija. Më propozuan t’i tërhiqnim të tre. Po kështu u mendua që varret, të cilat ishin prej betoni, të mos i prishnim: eshtrat t’i terhnim nga poshtë. Unë u propozova që në varret bosh të shkruhej që eshtrat e tyre u tërhoqën nga qeveria shqiptare në shenjë respekti e vlerësimi për shërbimin që Vaso Pasha i ka bërë çështjes së pavarësimit të Shqipërisë nga Perandoria Turke. Këto sugjerime iu përcollën Ministrisë tonë të Jashtme, e cila i aprovoi, e kështu filloi puna. Nuk e di nëse varret bosh jenë ende në Hazimieh dhe, nëse po, a është shënuar që eshtrat e tyre u tërhoqën nga qeveria shqiptare.
Më në fund përgatitjet përfunduan, përcjellja do të bëhej me një ceremoni të përmortshme dhe si datë u la 31 maji. Pikërisht në këtë datë, në një shesh afër Varrezave të Pashallarëve në Hazimieh u organizua ceremonia zyrtare. Pas ceremonisë u nisëm direkt për në aeroportin e Bejrutit. Ishim urdhëruar që kthimi do bëhej nëpërmjet Stambollit. Nga Stambolli në Shqipëri kthimi do bëhej në rrugë tokësore.
Në Kapshticë kishin dalë për të na pritur shume banorë të Korçës dhe Bilishtit si dhe personalitete të ndryshme qendrore e vendore. Arkivoli i patriotit të madh u vendos në një makinë të mbështjellë kuq e zi dhe të mbushur me kurora me lule dhe u nis për në Korçë. Me kaq detyra ime mbaroi. Te tjerë u kujdesën për dërgimin e eshtrave në Tiranë e pastaj në Shkodër. Me date 16 qershor në Tiranë u organizua një ceremoni madhështore për përcjelljen e tyre në Shkodër dhe po atë ditë ato mbërritën në Shkodër, ku u vendosën në shtëpinë muze të Vaso Pashës. Më 25 qershor eshtrat u rivarrosën me nderime të mëdha në Varrezën e Dëshmorëve, përkrah patriotëve të tjerë që luftuan e punuan për Atdheun.
Melhem Mobarak: Vaso Pasha pati shkruar se “feja e shqiptarit është shqiptaria”, sikur ta dinte se një ditë eshtrat e tij do të preheshin në një varr pa kryq në Shqipëri
Rreth fundit të vitit 1977, unë mësova që Shqipëria po përgatitej për të festuar me mjaft pompozitet njëqindvjetorin e Lidhjes së Prizrenit, që kishte formuar të parën skicë të një asambleje popullore shqiptare, duke grupuar të tre përbërësit fetarë, myslimanë, katolikë dhe ortodoksë.
Vaso Pasha, një nga tehet e kësaj lëvizjeje, i njohur si një nga patriotët e mëdhenj të Rilindjes shqiptare, kishte qenë guvernator i Mont-Liban-it, që nga viti 1883 gjer në vitin 1892. Për të garantuar autonominë e Mont-Liban-it dhe të popullsisë së tij me shumicë katolike, shtatë fuqitë e epokës ( Perandoria otomane, Franca, Anglia, Prusia, Austria, Rusia dhe Italia) kishin dhënë një statut special për këtë territor të vogël, duke vënë kusht që guvernatori duhet të ishte i krishterë, katolik dhe i kombësisë otomane. I vdekur më 1892, pikërisht pak para se të mbaronte mandatin e tij dhjetëvjeçar, Vaso Pasha u varros në kodrinën e Hazmieh-ut, një periferi e vogël e Bejrutit, rrethuar me ullishte.
Dalan Buxheli kishte bërë tashmë një përçapje, në vitin 1967, për të transferuar eshtrat e tij në Shqipëri. Një ngatërresë administrative, e krijuar nga statuti i vakëfit të varrezës së Hazmieh-ut, ( njohur gjithashtu nën emrin e varrezave të pashallarëve), kishte bllokuar atëherë kërkesën e tij. Dhe për më tepër, Shqipëria nuk kishte në atë kohë, lidhje diplomatike me Libanin.
Unë parandieja në gjithë këtë histori, një rast për të bërë mundur rikthimin tim në Shqipëri. Gjatë rrugës për në Londër, u ndalova në Kajro, në janar të vitit 1978, dhe takova ambasadorin Sulejman Tomçini. Unë i propozova atij ndihmën time për të transferuar eshtrat e Vaso Pashës dhe dëshirën time, për të diskutuar me udhëheqësit shqiptarë. Ideja ime i pëlqeu atij sakaq, dhe ai më premtoi që do të lajmëronte Tiranën, menjëherë.
Më 13 shkurt, unë mora në Londër një telegram nga Komiteti shqiptar për marrëdhëniet kulturore dhe miqësore me të huajt (Komiteti) i hartuar kësisoj:
“Mirësevini në vendin tonë. Ju mund ta merrni vizën në ambasadën tonë, në Paris.”
Unë nuk u luta aspak për së dyti, dhe në më pak se një muaj më vonë, më 7 mars 1978, unë arrita në Tiranë.
Pak më vonë, unë u prita nga profesor Buda dhe kolegët e tij të Akademisë së Shkencave. Mbledhja zgjati më tepër se dy orë: konjak, kafe, çokollata, ëmbëlsira të vogla. Me profesor Vehbi Balën folëm mbi Vaso Pashën dhe mundësinë e kthimit të eshtrave të tij në Shqipëri, si dhe gjithashtu ato të gruas dhe vajzës së tij, të tre të varrosur në Hazmieh, në Liban. Unë u premtova atyre, që sapo të kthehesha në Liban, do të ndërhyja në ministrinë e punëve të jashtme, për të lehtësuar përçapjet e bëra për këtë qëllim dhe për pranimin e kërkesës.
Profesor Buda ngriti një dolli për mikun e madh Camille Aboussouan, president i asamblesë libaneze të Shoqatës së studimeve të juglindjes europiane, që ai e kishte tashmë takuar gjatë kolokiumeve të mëparshme.
Gjatë mbasdites, Komiteti më ofroi një koleksion të shkëlqyer librash të ilustruar si dhe një gamë komplete të disqeve të këngëve popullore shqiptare.
Në mbrëmje, darkë me Javer Malon.
Mbas kthimit tim në Liban, unë përgatita një seri artikujsh për gazetën “Zgjimi”. Këtë herë artikujt e mi nuk ngjallën asnjë polemikë. Më 22 mars, unë takova Fouad Boutros, ministër i punëve të jashtme, dhe i komunikova atij gojarisht, dëshirën e autoriteteve shqiptare për të riatdhesuar eshtrat e Vaso Pashës. Ministri më siguroi që ai e ka mbajtur shënim gjithçka fare mirë dhe pret kërkesën e shkruar të autoriteteve të Tiranës, për t’i dhënë një vijim të favorshëm kësaj kërkese.
Në këtë kohë e sipër, Sulejman Tomçini, ambasador i Shqipërisë në Egjipt, u akreditua gjithashtu pranë qeverisë libaneze. Unë “e mora atë nën përgjegjësinë time”, që nga arritja e tij në fillim të prillit, deri në nisjen e tij për në Tiranë, më 31 maj. Ai erdhi në Bejrut, i shoqëruar nga atasheu tregtar Arqile Naska. Të dy ndanë të njëjtën dhomë, në hotelin Carlton, sipas frymës të kursimit të madh socialist.
Megjithëse marëdhëniet diplomatike janë vendosur ndërmjet Libanit dhe Shqipërisë, që nga viti 1974, është dashur që të priten katër vjet, para se një ambasador të vinte, për të paraqitur letrat e tij kredenciale. Prezantimi i këtyre të fundit mori pamjen e një komedie të lehtë. Me të vërtetë, protokolli i Libanit kërkon në këtë rast, mbajtjen e një fraku. Sulejmani, si një komunist i mirë, iu kundërvu këtij zakoni borgjez dekadent. Administrata libaneze i mbeti besnik rregullit dhe nuk u krye asgjë. Sulejmani përfundoi pastaj duke pranuar, që Georges Kassouf, shef i protokollit në ministrinë e punëve të jashtme, që fatmirësisht kishte të njëjtin shtat, t’i huazojë frakun e tij.
Por çështja nuk përfundoi këtu.
Sulejmani nuk kishte mundur akoma ta shtypte me makinë shkrimi tekstin e letrave kredenciale, në arabisht. Një natë më parë se të zhvillohej audienca presidenciale, ai më dha tekstin e shkruar me dorë, duke më lutur që ta daktilografoja, dhe t’ia ktheja atij më vonë, të hënën në mëngjes, në orën tetë.
“Nuk duhet që unë të bëj të dështojë takimi im në pallatin presidencial”, shtoi ai, në vend të një shpjegimi të turbullt.
Mbas kërkesës sime të bërë me ngut, Paulette, sekretarja ime, arriti herët të nesërmen, në zyrë. Mbas shumë korrektimesh ( të daktilografosh një tekst arabisht nuk është një punë e rëndomtë), unë thirra një taksi, dhe i vura si detyrë, që të çonte urgjentisht zarfin për tek i adresuari, vetë në dorë…
Prezantimi i letrave kredenciale ndodhi pa kleçka të tjera.
Më 31 maj, një ceremoni zyrtare u zhvillua në varrezën e pashallarëve në Hazmieh. Sulejmani është i qeshur: mbas 86 vjetësh në një ekzil të pavullnetshëm, eshtrat e Vaso Pashës si dhe ato të gruas së tij të dytë dhe vajzës së tij, Maria, do të kthehen së shpejti, në Shqipëri.
Në vitin 1883, ky patriot i madh shqiptar, u emërua guvernatori i katërt i Mont-Liban-it. Përpos njohjes së tij të thellë të gjuhës arabe, Vaso Pasha, poet me talent, intelektual dhe poliglot, nuk ndjehej megjithatë mirë, nëpër dredhitë e politikës libaneze.
Jeta e tij ishte gjithashtu e prekur nga hidhërimi. Mbasi ai humbi gruan e tij të parë, ai u martua me një greke të re me emrin Catherine Bonatti, dhe kjo ndodhi, pikërisht pak para emërimit në Liban. Kjo bashkëshorte e vetëdijshme, duhej t’i shërbente si nënë bijës së tij të vetme, të ardhur nga martesa e mëparshme. Tre apo katër vjet më vonë, Chaterine vdiq nga një kancer. Ky hidhërim i madh u pasua shumë shpejt nga një tjetër humbje mizore: vajza e tij shumë e bukur, Maria, duhet të vdiste nga një “tuberkuloz galopant”. Dhe ky ishte varri i dytë në Hazmieh. Fatkeqësisht, për famën politike të babait të saj, Maria ishte martuar me një afarist të madh armenian, me emrin Kupelian. Përmes dredhive dhe metodave të tij financiare pak të ndershme, Kupelian-i arriti të institucionalizojë shitjen korruptive të nëpunësive të shtetit, të ryshfeteve, të përfitimeve që sjell një nëpunësi, dhe të shkeljeve ligjore, që duke paguar, sigurojnë një fitim nga autoritetet publike, në mbretërinë e vogël të Libanit.
Guvernatori, i lënduar nga hidhërimi, gjente ngushëllimin e vetëm sa i përkiste atij, pranë dy mbesave. Kjo dashuri u shtri natyrisht edhe tek babai i tyre, Kupelian-i, gjë që shpjegon instalimin e rrëmujës së ardhur nga një qeverisje e keqe, në kohën e Vaso Pashës.
E gjitha kjo, nuk e pengonte guvernatorin të siguronte paqen, lulëzimin ekonomik dhe zhvillimin artistik, në Libanin e vogël. Ai merrej gjithashtu me urbanizmin, duke bërë rregullimin e rrugëve të mëdha të komunikacionit dhe ndërtimin e shumë ndërtesave dhe urave të rëndësishme.
Të rrallë janë ata që e dinë se Ismail Qemali, babai i pavarësisë shqiptare ka qenë Veli (guvernator) i Bejrutit, në vitin 1891. Ky qytet kishte asokohe një statut politik të dalluar nga ai i Mont-Liban-it. Meqë Vaso Pasha i kalonte dimrat e tij në Bejrut, ata të dy janë takuar me njëri-tjetrin, më se një herë.
Përfundimisht, për të lehtësuar vetminë e tij, dhe sipas këshillës të mikut të tij, imzot Piavi-t, Vaso Pasha vendos të martohet me një vajzë të re franceze, e cila ishte guvernante e dy mbesave të tij. Ajo i dha atij dy djem, prej të cilëve, ai më i madhi u quajt Michel.
I emëruar guvernator për dhjetë vjet, Vaso Pasha vdiq në qershor të vitit 1892, një vit para mbarimit të mandatit të tij. Ai u varros pranë të vetëve. Ismail Qemali rrëfen në kujtimet e tij që “funeralet u kryen në kishën St-Louise des Capucins, në Bejrut, dhe varrimi fetar në Hazmieh”.
Dhe vitet kaluan…
Në këtë 31 maj të vitit 1978, një detashment i xhandarmërisë bën nderimet e rastit në një kënd të varrezës, përpara tre arkivoleve të mbuluara me cohë të bardhë. Në radhën e parë ndodheshin të pranishëm, Sulejmani, Arqileja, përfaqësuesit e qeverisë libaneze, i ngarkuari me punë i Turqisë, dhe anëtarë të familjes së Vaso Pashës.
U mbajtën diskutimet e rastit. Embëlsira të vogla dhe vera e nderit u shërbyen në fund të ceremonisë. Të tre arkivolet u dërguan pastaj me avion, në Shqipëri.
Disa ditë më vonë, unë mora një telegram nga Sulejman Tomçini, nga Tirana. Ai më kërkoi që t’i dërgoj me telegram datat respektive të lindjes e të vdekjes të gruas dhe të vajzës së Vaso Pashës, që të mund t’i shkruanin rrjedhimisht te varri i tyre.
Fati është i çuditshëm.
Vaso Pasha, i cili, vetë kishte deklaruar se, “feja e shqiptarit është shqiptaria”, a do të kishte menduar kurrë, që ky slogan do të aplikohej një ditë për kufomën e tij, të nxjerrë nga një varrezë fetare e Libanit, për t’u varrosur në një varr pa kryq, në Shqipëri?
Në fund të mbasditës, nisja për në Shkodër. Hoteli i ri ka një pamje të trishtuar dhe të rrënuar. Gjithmonë të njëjtat probleme me instalimet. Një shetitje dyorëshe përmes qytetit, në shoqërinë e Sulejmanit. Ndërtesa të shumta banimi janë ndërtuar që nga vizita ime e parë. Njerëzit duken më të kamur se në Tiranë. Një darkë e këndshme e shoqëruar me verë të kuqe të Përmetit. Në fund të mbrëmjes, te lokali i vallëzimit të hotelit, ku një trupë lokale luan potpuri. Orkestra është e përbërë nga një fizarmoniçist, nga një baterist dhe nga një klarinetist i lyer me brilantinë, më së miri. E pashmangshmja lambada inkurajon një grup qejflinjsh gazmorë italianë, që të tundin këllqet në pistë, kush e kush më mirë.
E martë, 17 prill. Nuk ka drita. U rrojta me ujë të ftohtë. Paradite, në shoqëri të Midhat Dibrës, drejtor i muzeve të Shkodrës, ne shkuam drejt varrezës së dëshmorëve, për t’u kredhur në një prehje shpirtërore dhe për të vënë një tufë shpatoresh te varri pa kryq i Vaso Pashës. Një trëndafil i egër lulëzonte pikërisht pranë varrit.
KOMENTE MBI LIBRIN ME KUJTIME TË MELHEM MOBARAKUT
“Librin me kujtime për Shqipërinë, autori e ka titulluar “Kujtimet e një albanozauri, 1965 – 1991”. Gjatë një hapësire kohe prej 26 vjetësh Mobaraku e vizitoi Shqipërinë katër herë. Interesi për Shqipërinë nisi qysh kur shkoi nga Libani për të kaluar pushimet verore në Korfuz. Cili qe ai shtet që dukej përkundrejt? A mund të shkonte atje?
Rastësisht, kur u kthye në Bejrut, gjeti te një bukinist librin “Shqipëria dhe Napoleoni” të Boppe – s e pastaj librin “Shqipëria hap kufijtë” të Albert Mahuzier, që e familjarizoi pak a shumë me Shqipërinë moderne. Që prej asaj kohe, ai u interesua ta pasuronte bibliotekën e tij me shënimet e udhëtarëve të huaj, me libra studimesh rreth problemeve shqiptare, me gravura, harta të vjetra e piktura të ndryshme. Sot besohet se ka koleksionin më të pasur albanologjik ndër miqtë e dashamirësit e atdheut tonë.
Periudha e vizitave të tij kondicionon me lidhjet e forta të miqësisë së madhe, të ashtuquajtur “miqësi luftarake” midis Shqipërisë komuniste dhe Kinës së Mao Ce Dunit. Kritikët kanë shprehur mendime se te libri i tij vihen në dukje fazat e ndryshme të aleancës midis diktaturës së Enver Hoxhës dhe asaj kineze, deri në thartimin e tyre për shkak të vizitës së papritur të Niksonit në Kinë.
Udhëheqja shqiptare u frikësua se Kina po e ndryshonte kahjen politike. Mobaraku po ashtu përjetoi periudhën fillestare të belbëzimeve të demokracisë shqiptare në fillim të viteve ’90. Letrën e shkrimtarit Ismail Kadare, dërguar autorit, pasi e lexoi dorëshkrimin, M. Mobaraku e ka përdorur si parathënie të librit.
Mobaraku, lindur në Bejrut të Libanit, pinjoll i një familjeje intelektuale me tradita patriotike dhe diplomatike. Në vitet ’70 autori themeloi Shoqërinë Libaneze të Amatorëve të sixhadeve murale antike dhe më 1975 botoi një libër me lutjet e shkruara në to, dëshmi e kulturës popullore libaneze. Pas vitit 1978 për shkak të luftës midis kristianëve dhe muslimanëve, ai u shpërngul nga Libani dhe u vendos në Montreal, Kanada, ku vazhdon të jetojë edhe sot.
Nga emri e mbiemri duhet si mysliman, ndërsa në të vërtetë Melhemi i përket fesë katolike. Dashuria për vendin tonë e shtyu të mësonte edhe gjuhën shqipe, mes vështirësive të mëdha, sepse në Montreal nuk kishte emigrantë shqiptarë. Ai pohon se lexon shqip, por e ka të vështirë të flasë nga mungesa e kontakteve dhe e përvojës.
Gjithsesi, për një kohë të gjatë ai ka ndjekur aktivitetet shqiptare të kulturës dhe artit të zhvilluara në Amerikë, çka i dha rast të njihej me personalitete të botës shqiptare sikurse Prof. Arshi Pipa, Peter Pifti, Sami Repishti, Nicholas Pano, Martin Camaj, Anton Logoreci, Elez Biberaj, Gjon Sinishta, Anthoni Athanas dhe me albanologë të shquar si Alan Ducellier dhe Janet Byron.”
/ Ex Libris